Określanie przez władze państwowe godzin otwarcia aptek sięga co najmniej 1951 r., czyli roku, w którym Polska Ludowa przeprowadziła akcję nacjonalizacji aptek (na marginesie mogę polecić ciekawą publikację E. Rutkowskiej o tamtych wydarzeniach: „Polityka władz państwowych w Polsce wobec aptek i aptekarstwa w latach 1944-1951”). Ówczesne regulacje były niemal identyczne do obecnie obowiązującego art. 94 ust. 1 i 2 Prawa farmaceutycznego. Przepisy te obowiązują więc w niemal niezmienionej formie od 70 lat, pomimo wszystkich zmian, jakie zaszły na rynku aptecznym w ostatnim trzydziestoleciu.

Art. 94.

1. Rozkład godzin pracy aptek ogólnodostępnych powinien być dostosowany do potrzeb ludności i zapewniać dostępność świadczeń również w porze nocnej, w niedzielę, święta i inne dni wolne od pracy.
2. Rozkład godzin pracy aptek ogólnodostępnych na danym terenie określa, w drodze uchwały, rada powiatu, po zasięgnięciu opinii wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) gmin z terenu powiatu i samorządu aptekarskiego.

Dlaczego apteki pełnią dyżury?

Rada powiatu określa „zwykłe” godziny otwarcia aptek oraz wyznacza apteki pracujące w nocy i dni wolne w celu zapewnienia dostępu do leków dla społeczeństwa przez całą dobę. W założeniu ma to służyć zabezpieczeniu zwykłego zapotrzebowania na leki oraz „sytuacji awaryjnych” (czyli właśnie w porach, kiedy apteki z reguły nie pracują), co znajduje odzwierciedlenie w wyrokach sądów (wyroki WSA w Bydgoszczy z 24.05.2017 r., II SA/Bd 300/17, WSA w Kielcach z 30.09.2008 r., II SA/Ke 388/08, WSA w Gdańsku z 9.09.2010 r., III SA/Gd 254/10). Może to być więc w pewien sposób nobilitujące dla aptek, gdyż są one w tym kontekście istotne dla ochrony życia i zdrowia ludności, jednak co do zasady pomoc w nagłych przypadkach realizowana jest przez nocną i świąteczną pomoc lekarską oraz przez system Państwowego Ratownictwa Medycznego (PRM), tj. pogotowie ratunkowe i szpitalne oddziały ratunkowe, którego apteki nie są częścią.

Farmaceuci w aptekach mogą co prawda wystawiać recepty farmaceutyczne, jednak zapoznanie się z doświadczeniem farmaceutów pełniących dyżury w aptekach wskazuje, że sytuacje, w których pacjenci realizujący recepty lub zwracają się o wystawienie recepty farmaceutycznej, mają raczej charakter incydentalny.

Procedura wyznaczania dyżurów aptek i możliwość zaskarżenia

Zgodnie z art. 94 ust. 2 Prawa farmaceutycznego rozkład pracy aptek ustalany jest w drodze uchwały rady powiatu. Uchwała ma moc powszechnie obowiązującą (tzn. wobec wszystkich), jest aktem prawa miejscowego wydawanym, podobnie jak rozporządzenia, na podstawie ustawy, jednak zakres obowiązywania ogranicza się do określonego terytorium (powiatu).

Prawo farmaceutyczne nakłada na powiaty obowiązek konsultacji uchwały w sprawie czasu pracy aptek z gminami z terenu powiatu oraz właściwą izbą aptekarską (nie są one wiążące). Jest to element, który ma określić, jakie jest zapotrzebowanie na usługi farmaceutyczne na obszarze powiatu. Do uchwały powinno być załączone uzasadnienie, jeżeli organ ma możliwość wyboru różnych rozwiązań (wyrok WSA w Krakowie z 24.04.2018 r., III SA/Kr 1194/17). Jeżeli uzyskane w toku konsultacji opinie są sprzeczne, uzasadnienie pozwala ustalić motywy, jakimi kierowała się rada powiatu – brak uzasadnienia może skutkować nieważnością uchwały (wyrok WSA w Poznaniu z 7.12.2016 r., IV SA/Po 412/16, wyrok WSA w Krakowie z 15.05.2018 r., III SA/Kr 113/18).

Uchwała rady powiatu może być zaskarżona na 2 sposoby, tj. przez działanie wojewody (organu nadzoru) lub indywidualnie przez właściciela apteki, na mocy art. 87 ust. 1 Ustawy o samorządzie powiatowym (Każdy, czyj interes prawny lub uprawnienie zostały naruszone uchwałą podjętą przez organ powiatu w sprawie z zakresu administracji publicznej, może zaskarżyć uchwałę do sądu administracyjnego.)

Czy jedna dyżurująca apteka w powiecie wystarczy?

Przepisy prawa nie formułują sposobu ustalania liczby pracujących aptek. W orzecznictwie sądowym brak w tym zakresie jednolitości, należy jednak przyjąć, że uchwała rady powiatu powinna gwarantować otwarcie co najmniej jednej apteki (tak np. wyrok WSA w Bydgoszczy z 30.08.2017 r., II SA/Bd 158/17). Równocześnie w niektórych wyrokach sądowych podkreśla się konieczność „dostosowania do potrzeb ludności”, również w przypadku pracy w porze nocnej i dni wolne od pracy (np. wyrok WSA we Wrocławiu z 15.07.2014 r., IV SA/Wr 123/14), co przekłada się na obciążanie większej liczby aptek obowiązkiem dyżurowania (czytaj również: Wojewoda żąda dwóch aptek całodobowych w powiecie. Sprawia trafi do sądu…).

Przepis art. 94 ust. 1 Prawa farmaceutycznego ustala dwa warunki, jakie powinien spełniać rozkład pracy aptek: „być dostosowany do potrzeb ludności” oraz „zapewniać dostępność świadczeń również w porze nocnej, w niedzielę, święta i inne dni wolne od pracy.” W mojej ocenie wystarczające jest w związku z tym w sytuacjach „nocnych” zapewnienie dostępu do jakiejkolwiek apteki, ponieważ nie można oszacować potrzeb ludności w porach dyżurowania aptek (tak też wyrok WSA w Bydgoszczy z 30.08.2017 r.).