Nieprawidłowe gojenie ran to istotny problem medyczny na świecie. Zakażone, trudno gojące i przewlekłe rany wydłużają czas hospitalizacji oraz generują dodatkowe koszty. Istotne jest zastosowanie odpowiednich środków ułatwiających ten proces. Antyseptyka to dziedzina się tym zajmująca. Termin ten wywodzi się z greckiego, od słów: anti – przeciw oraz sepsis – gnicie, czyli dosłownie oznacza zapobieganie gniciu. Substancję antyseptyczną stanowi każdy związek chemiczny niszczący drobnoustroje i zapobiegający ich rozmnażaniu [1]. Wybór właściwego produktu antyseptycznego, szczególnie w przypadku ran przewlekłych, powinien opierać się na analizie właściwości przeciwdrobnoustrojowych, tolerancji miejscowo-specyficznej pacjenta na konkretny produkt oraz możliwości jego użycia w docelowym obszarze zastosowania [2].

MIT
Obecność drobnoustrojów w ranie to zjawisko patologiczne

Bakterie to najczęstszy czynnik etiologiczny wywołujący zakażenia ran. Jednak obecność mikroorganizmów w otwartych ranach to zjawisko naturalne, które nie prowadzi do opóźnienia procesu gojenia [3]. Żadna rana przewlekła nie jest jałowa [4]. Stan rany może ulec pogorszeniu, gdy interakcje pomiędzy bakteriami a gospodarzem przybiorą charakter infekcji [3].  Może się ona pojawić na każdym etapie gojenia się rany i nie tylko spowolni ten proces, lecz wręcz może stać się zagrożeniem dla życia pacjenta [5].

MIT
W przypadku rany zagrożonej infekcją najlepiej zastosować antybiotyk

Narastająca gwałtownie oporność drobnoustrojów na antybiotyki spowodowała wzrost zainteresowania miejscowymi środkami odkażającymi – antyseptykami jako środkami wspomagającymi terapię antybiotykami albo nawet w pewnych sytuacjach stanowiące dla nich alternatywę [6]. Wielopłaszczyznowość mechanizmów działania antyseptyków sprawia, że mogą być użyte przeciwko wielu grupom mikroorganizmów. W przeciwieństwie do działających specyficznie antybiotyków, antyseptyki mogą jednocześnie wykazywać aktywność bójczą względem bakterii Gram-dodatnich, Gram-ujemnych, przetrwalników bakteryjnych, wirusów, pierwotniaków i grzybów. Nowoczesne antyseptyki często są lepiej tolerowane przez komórki gospodarza niż antybiotyki, gdyż w ich składzie znajdują się, poza działającą przeciwdrobnoustrojowo substancją aktywną, także liczne składniki o właściwościach chroniących komórki, regeneracyjnych, przeciwzapalnych czy regulujących poziom pH [6].  W leczeniu ran antybiotyki powinny być stosowane miejscowo jedynie w szczególnych okolicznościach i przez doświadczonych klinicystów [3].

FAKT
Antyseptyki to tylko leki

Zgodnie z definicją zawartą w rozporządzeniu ministra zdrowia z dnia 11 sierpnia 2005 roku w sprawie określenia grup produktów leczniczych oraz wymagań dotyczących wyników badań tych produktów (Dz.U. z dnia 24 sierpnia 2005 r.) do antyseptyków zaliczane są produkty lecznicze, w tym także produkty lecznicze weterynaryjne, niszczące drobnoustroje oraz hamujące ich wzrost. Stosowane są one miejscowo na uszkodzone tkanki, głównie na rany i oparzenia, a także na skórę pacjenta przed zabiegami. Postępowanie antyseptyczne polega więc na stosowaniu substancji o charakterze antyseptycznym w celu zapobiegania infekcji albo kolonizacji mikroorganizmami (antyseptyka profilaktyczna) lub na zastosowaniu tych środków w celu zwalczenia już toczącej się infekcji bądź kolonizacji (antyseptyka lecznicza) [7]. Niestety, często w naszym kraju do odkażania nie są stosowane produkty lecznicze, lecz wyroby medyczne [3].

FAKT 
Spektrum aktywności przeciwdrobnoustrojowej antyseptyków powinno być jak najszersze

O skuteczności antyseptyków stosowanych w leczeniu ran przewlekłych decydują dwa podstawowe kryteria: ich aktywność przeciwdrobnoustrojowa, a także stopień tolerancji tkankowej. Spektrum aktywności przeciwdrobnoustrojowej antyseptyku, który jest stosowany w profilaktyce oraz leczeniu ran przewlekłych powinno być szerokie i obejmować drobnoustroje oraz formy drobnoustrojów, które są najczęściej izolowane z ran przewlekłych, czyli zarówno bakterie Gram-dodatnie, Gram ujemne, spory i przetrwalniki bakteryjne, grzyby. Powinny również wykazywać aktywność względem mikroorganizmów opornych na antybiotyki [3]. Do antyseptyków o szerokim spektrum działania należą: powidon jodu (PVP-I), oktenidyna, chlorheksydyna [6].

MIT
Silna aktywność przeciwdrobnoustrojowa związana jest z wysoką cytotoksycznością

Dosyć często panuje przeświadczenie, iż ceną silnej aktywności przeciwdrobnoustrojowej antyseptyków jest ich wysoka cytotoksyczność. O ile stwierdzenie to było prawdziwe w stosunku do pierwszych tzw. historycznych antyseptyków jak fenol czy związki chloru, o tyle nie odnosi się do większości nowoczesnych środków [k]. Wykazanie, iż użycie produktu nie prowadzi do istotnych uszkodzeń czy zaburzeń rozwojowych którejś z referencyjnych linii rozwojowych (np. fibroblastów czy keratynocytów – komórek odpowiedzialnych za naskórkowanie oraz zmniejszenie obszaru rany) używanych w standardowych testach referencyjnych, jest to jeden z wymogów dopuszczenia go do obrotu [k, N]. Stężenie substancji aktywnych i skład we współczesnych formułach antyseptycznych są optymalizowane w taki sposób, aby efekt cytotoksyczny był jak najmniejszy [6].

FAKT
Przedłużone działanie antyseptyku to istotna właściwość antyseptyku

Bardzo pożądaną cechą antyseptyku, który jest stosowany do leczenia ran przewlekłych jest jego zdolność do tzw. przedłużonego działania (ang. residual effect), która polega na utrzymującej się minimum 24 godziny w miejscu aplikacji zdolności do połączenia z macierzą komórek gospodarza oraz uwalniania z niej w stężeniach przeciwdrobnoustrojowych bez efektów cytotoksyczności. Do antyseptyków, które posiadają tę zdolność, należy między innymi oktenidyna, a także chlorheksydyna. Oktenidyna na powierzchni komórek eukariotycznych tworzy kompleksy z białkami, które charakteryzują się niską cytotoksycznością przy zachowanej jednocześnie zdolności działania przeciwdrobnoustrojowego. Substancja aktywna jest wydzielana do otoczenia z formujących się na ścianach komórkowych kompleksów, co powoduje, że jest ona biodostępna przez dłuższy czas [3].