Metody antykoncepcji niehormonalnej

• metody rozpoznawania płodności na podstawie temperatury ciała i obserwacji śluzu szyjkowego, dawniej nazywane naturalnymi metodami planowania rodziny,
• stosunek przerywany,
• metody barierowe, uniemożliwiające połączenie komórki jajowej i plemników,
• wkładki wewnątrzmaciczne (uwalniające jony miedzi),
• metodę laktacyjnego braku miesiączki oparta na naturalnej i występującej przez określony okres czasu niepłodności po porodzie,
• zabieg wazektomii,
• zabieg salpingektomii, którego wykonanie w Polsce jest niedozwolone. [1]

Naturalne metody planowania rodziny

Naturalne planowanie rodziny (ang. Natural Family Planning; NFL) to metoda antykoncepcji, w ramach której kobieta monitoruje różne sygnały swojego ciała, tj. cykl miesiączkowy i owulacja. Metodę tę można wykorzystać zarówno w celu uniknięcia ciąży, jak i zajścia w ciążę.

Istnieją 3 różne sygnały organizmu kobiety, które można monitorować i rejestrować w ramach metod naturalnego planowania rodziny:

• długość cyklu menstruacyjnego (tzw. “metoda kalendarzykowa”),
• codzienne odczyty temperatury ciała,
• zmiany wydzieliny szyjkowej (śluzu szyjkowego).

Pierwsza z nich wymaga wcześniejszej co najmniej półrocznej obserwacji, ponieważ długość cyklu miesiączkowego może się zmieniać w czasie. Niezbędnym jest dokładne prowadzenie dziennika określającego czas pojawienia się i długość trwania cyklu by w przyszłości przewidzieć owulację.  Trzeba jednak jeszcze uwzględnić fakt, że zajście w ciąży możliwe jest do 2 dni po zakończeniu owulacji, a stosunek odbyty tydzień przed owulacją również może doprowadzić do zajścia w ciąże ze względu na żywotność plemników w ciele kobiety do 7 dni. 

Dodatkowo po okresie owulacji następuje niewielki wzrost temperatury ciała (zwykle o około 0,2°C). W czasie, kiedy przez 3 dni z rzędu utrzymuje się wyższa temperatura w porównaniu do ostatnich 6 dni prawdopodobieństwo zajścia w ciążę jest bardzo małe. Pomiary te muszą być wykonywane bardzo dokładnym termometrem o stałej porze dnia (najlepiej rano przed wstaniem z łóżka, na czczo).

Kolejnym aspektem jest obserwacja śluzu szyjkowego. Gdy poziom hormonów wzrasta, a ciało kobiety wchodzi w okres owulacji, wydzielina staje się wilgotna, lepka, biała bądź kremowa. Gdy powraca on do gęstszej postaci prawdopodobieństwo zajścia w ciążę jest coraz mniejsze. [2]

Wszystkie te metody wymagają dłuższego przygotowania pod okiem specjalisty oraz dokładności i sumienności. W zaletach metody należy uwzględnić brak działań niepożądanych ze względu na niekorzystanie z żadnych produktów leczniczych bądź innych produktów uważanych jako inwazyjne dla organizmu. Niestety nie chroni ona przed chorobami przenoszonymi drogą płciową. Dodatkowo nawet okresowy stres, choroba, podróże, zmiana stref czasowych, zmiana stylu życia i leczenie (nie tylko hormonalne) mogą zaburzyć objawy płodności, a tym samym przewidywalność metody. Jak zauważono w przeglądzie Cochrane z 2004 r., przegląd systematyczny badań dotyczących NPR jest trudny ze względu na brak spójności między dostępnymi randomizowanymi badaniami kontrolnymi. Niski procent kobiet stosujących tę metodę (tylko 1-3% kobiet w Stanach Zjednoczonych) oraz brak większej ilości rzetelnych badań uniemożliwia dokładne określenie jej skuteczności. [3]

Stosunek przerywany

Sposób ten polega na wyjęciu penisa z pochwy przed ejakulacją. Jego skuteczność jest bardzo niska, dlatego wiele źródeł wymieniających metody antykoncepcji nie uznaje stosunku przerywanego za jedną z nich. Poza niską skutecznością jego wadą jest również zaburzanie aktu seksualnego. [1]

Dodatkowo badania  z 2011 r. (Killick et al.) wskazują, że preejakulat również może zawierać żywe plemniki zdolne do zapłodnienia. W trakcie badania jedenaście z 27 ochotników (41%) wytworzyło przed ejakulacją próbki, które zawierały plemniki, a w 10 z tych przypadków (37%) znaczna część plemników wykazała ruchliwość. [4]

Metody barierowe

Działanie metod barierowych oparte jest na mechanicznym uniemożliwieniu połączenia plemnika i komórki jajowej poprzez niedopuszczenie do wpłynięcia nasienia do macicy. Do grupy tej należą m.in. prezerwatywy (dla mężczyzn i kobiet), środki plemnikobójcze (w postaci globulek, pianek lub kremów), błony dopochwowe oraz kapturki naszyjkowe. [1]

Najwyższą skuteczność spośród metod barierowych posiadają prezerwatywy dla mężczyzn. Według danych WHO przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu tej metody odsetek ciąż wynosi 5 na 100 kobiet w ciągu roku. [5]

Wkładki wewnątrzmaciczne

Współczesne wkładki wenątrzmaciczne (ang. Intra Uterine Devices; IUD) dostępne są w wielu kształtach by umożliwić ich jak najlepsze dopasowanie do światła macicy. Produkowane są one z elastycznego medycznego plastiku zawierającego czynnik aktywny. W przypadku antykoncepcji niehormonalnej czynnikiem tym są jony miedzi. Mechanizm działania opiera się głównie na wywołaniu niewielkiego stan zapalnego macicy, bezpiecznego dla zdrowia, a zapobiegającego dotarciu plemników do komórki jajowej, m.in. poprzez ograniczenie mobilności spermy czy zagęszczenie śluzu szyjkowego oraz uniemożliwienie zagnieżdżenia się komórki jajowej w macicy. Wkładka działa natychmiast po jej założeniu, może trwać od 3 do 10 lat, a płodność powraca wraz z usunięciem wkładki. Oprócz miedzi stosuje się też inne metale, osobno lub w połączeniu z miedzią, np.: srebro, bar lub cynk w celu zapobiegnięciu korozji bądź wydłużenia czasu działania wkładki. Najlepiej przebadane zostały wkładki, które mają 380 mm2 powierzchni pokrytej miedzią w kształcie litery “T” (Coopper T380A). Na podstawie przeglądu systematycznego Cochrane oceniającego skuteczność powyższej wkładki wywnioskowano, że odsetek ciąż wahał się na poziomie 0,1-1% w pierwszy roku użycia oraz około 2,2% po 12 latach stosowania.  [6] Według danych WHO przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu tej metody odsetek ciąż wynosi 0,6 na 100 kobiet rocznie. [5]

Metoda laktacyjnego braku miesiączki

Jest to olejny sposób zapobiegania ciąży,  który opiera się na naturalnej, czasowej niepłodności występującej po porodzie. Wysokie steżenie prolaktyny w tym okresie oprócz stymulowania produkcji mleka u kobiety, hamuje owulację. W celu osiągniecia jak najwyższej skuteczności metody należy pamiętać, że jej zasadność istnieje tylko do 6 miesięcy po porodzie przy regularnym karmieniu piersią i/lub do pojawienia się pierwszej menstruacji. Ryzyko zajścia w ciąże zwiększa się, jeśli częstotliwość karmienia piersią maleje (np.: poprzez zaprzestanie karmienia dziecka na żądanie, również w ciągu nocy, stosowanie smoczków, odciąganie mleka czy sztuczne dokarmianie). [7] Według danych WHO przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu tej metody odsetek ciąż wynosi 0,9 na 100 kobiet w przeciągu 6 miesięcy po porodzie. [5] 

Wazektomia i salpingektomia 

Zabieg wazektomii odbywa się poprzez nakłucie, małe nacięcie w mosznie w celu zlokalizowania oraz podcięcia lub zawiązania (stosując ciepło bądź prąd, tzw. kauteryzacja) nasieniowodów.  Na skutek zabiegu światło nasieniowodów zostaje trwale zablokowane, a tym samym następuje przerwanie transportu plemników do ejakulatu, nie ingerując  w proces speramtogenezy. Po wykonaniu zabiegu należy stosować dodatkowe metody antykoncepcji przez co najmniej 3 miesiące (nawet do roku) do momentu potwierdzenia nieobecności plemników w ejakulacie. [5]

Salpingektomia, czyli sterylizacja poprzez podwiązanie jajowodów zapobiega zajściu w ciążę uniemożliwiając przemieszczania się niezapłodnionej komórki jajowej wzdłuż jajowodu, a następnie jej zapłodnienie. Do sposobów zamykania światła jajowodów zaliczamy: przecinanie i podwiązywanie, mechaniczne zamknięcie z użyciem klipsów lub opasek z tworzywa sztucznego bądź tytanu lub uszkodzenie przez zastosowanie prądu elektrycznego o niewielkim napięciu (elektrokoagulacja). Przeglądu Cochrane, w których brało udział łącznie 13 209 kobiet w wieku rozrodczym odsetek zajść w ciążę wyniósł poniżej 5/1000 zabiegów w ciągu roku od operacji. [8] Zabieg jest nieodwracalny i nielegalny w Polsce. [1]

Autor: Karina Kordalewska

Bibliografia

1. https://www.medicover.pl/o-zdrowiu/antykoncepcja-niehormonalna-przewodnik,190,n,2670
2. https://www.nhs.uk/conditions/contraception/natural-family-planning/
3. Warniment C.B., Hansen K. Is Natural Family Planning a Highly Effective Method of Birth Control? American Family Physician. 2012. 15, 86(10).
4. Killick S., Leary C., Trussell J., Guthrie K.A. Sperm content of pre-ejaculatory fluid. Human Fertility. 2011. 14, 48-52.
5. Family Planning: A Global Handbook for Providers. 2018. World Health Organization and Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health.
6. Faculty of Sexual & Reproductive Healthcare Clinical Guidance – Intraurine Contraception. Clinical Effectiveness Unit. April 2015 (Amended Spetember 2019); https://www.fsrh.org/
7. FSRH Guideline Contraception After Pregnancy, January 2017, Amended October 2020; https://www.fsrh.org/
8. Lawrie T.A., Kulier R., Nardin J.M. Techniques for the interruption of tubal patency for female sterilisation. Cochrane Database of Systematic Reviews. 2016. DOI:10.1002/14651858.CD003034.pub4.