Od nasiona po gotowy produkt leczniczy

Ziołowe produkty lecznicze wymagają kontrolowania ich pod względem jakości, bezpieczeństwa i skuteczności [2]. Istotny jest w tym względzie fakt, że wymienione tu cechy preparatów roślinnych są ściśle i bezpośrednio związane z jakością i składem surowców ziołowych, będących substratami do ich produkcji [2]. Biorąc pod uwagę, że skład roślin jest dość zmienny i uzależniony od wielu aspektów – istnieje duża potrzeba opracowania przepisów regulujących te kwestie.

Proces tworzenia złożonego leku roślinnego obejmuje zarówno uprawę, jak i przetwarzanie surowców roślinnych, a także produkcję gotowego preparatu [3]. W Unii Europejskiej normy dla produktów leczniczych stanowią m.in. Dyrektywy UE. Jedna z nich (dokładnie 2001/83/EC) stwierdza, że wszystkie produkty lecznicze ziołowe powinny być wytwarzane przy zachowaniu zasad GMP (Dobrej Praktyki Wytwarzania) [4]. Natomiast surowce roślinne mogą być dopuszczone do dalszego procesu przetwarzania, jeśli spełniają wymogi GAP/GACP (Dobra Praktyka Rolnicza/Dobra Praktyka Upraw i Zbiorów). To dość odmienne stanowisko wobec tego, jakie towarzyszyło produktom roślinnym przez dziesięciolecia, kiedy to ich jakość i skuteczność opierała się wyłącznie na wieloletnim doświadczeniu [5].

GAP w kontekście roślinnych produktów leczniczych

Dobra Praktyka Rolnicza to zestaw przepisów i wymagań, jakie określają warunki uprawy i zbiorów roślin, nawet w kontekście właściwego nawodnienia [6]. Ma to na celu uregulowanie i usystematyzowanie procesu wytwarzania surowców roślinnych na potrzeby produktów leczniczych ziołowych. Dodatkowo – stosowanie się do GAP sprzyja zapewnieniu jakości i bezpieczeństwa przyszłych preparatów leczniczych już na etapie wzrostu samych surowców [6].

Produkty lecznicze ziołowe wytwarzane zgodnie z GAP zyskują miano preparatów o wysokiej i powtarzalnej jakości [7]. Regulacje GAP odnoszą się wszak do takich kwestii, jak:

• miejsce uprawy,
• warunki glebowe,
• warunki klimatyczne (nasłonecznienie, nawodnienie),
• używanie środków ochrony roślin,
• terminy zbiorów surowca,
• sposób magazynowania surowca,
• sposób przetwarzania surowca, jego suszenia, itp., 
• dobór odpowiednich nasion [7].

GMP jako kolejny sposób zapewnienia jakości złożonych leków ziołowych

GMP, czyli Dobra Praktyka Wytwarzania to połączenie efektywnych procesów kontrolnych i produkcyjnych, mające na celu:

• zagwarantowanie wysokiej jakości produktu leczniczego,
• wyeliminowanie pomyłek w procesie produkcji,
• wykluczenie zanieczyszczeń preparatu końcowego [8].

GMP ma na celu zapewnienie powtarzalności całego procesu wytwarzania produktu leczniczego, od momentu zaopatrzenia w surowce, przez ich magazynowanie, kontrolę i zwalnianie do obrotu [8]. Dobra Praktyka Wytwarzania to część ogromnego Systemu Zapewnienia Jakości, który każdy z producentów farmaceutycznych musi mieć wdrożony w swoim zakładzie.

Leki roślinne wg ustawy prawo farmaceutyczne

Z definicji lek roślinny to produkt efektywny przy określonym dawkowaniu, bezpieczny, standaryzowany, trwały i wytwarzany zgodnie z zasadami GMP z atestowanych surowców, przed wykwalifikowany personel [9,10]. Już z samej definicji leku roślinnego wynika, że produkty lecznicze to preparaty dla osób chorych. To ważne, zwłaszcza w kontekście zainteresowania pacjentów ziołowymi suplementami diety, które co do zasady przeznaczone są dla osób zdrowych [9,11]!

Wprowadzenie do obrotu ziołowego leku złożonego wymaga przedstawienia szeregu badań, obejmujących weryfikację toksyczności, działania farmakologicznego i farmakokinetycznego danego preparatu/surowca [12]. Leki ziołowe mają wymóg udokumentowania ich bezpieczeństwa, np. w kontekście oznaczenia pozostałości substancji niebezpiecznych. Ta kwestia wygląda również zupełnie inaczej niż w przypadku ziołowych suplementów diety, które takich badań dostarczać nie muszą. Co gorsza, zgłoszenie wypuszczenia do obrotu suplementu diety wymaga jedynie zgłoszenia tego faktu do GIS. Zgłoszenie rejestracji ziołowego leku złożonego wymaga natomiast przedstawienia szeregu badań, wraz z opisem stosowanych w ich trakcie metod [9].

Ziołowy złożony lek oryginalny a lek generyczny

Leki generyczne opracowywane są głównie w celu dokonania ich podmiany za leki oryginalne [13]. Proces rejestracji jest w tym przypadku znacznie skrócony, gdyż praktycznie jedynym badaniem, jakie musi dostarczyć producent leku generycznego jest badanie biorównoważności. W przypadku tego samego składu substancji czynnych i tej samej formy preparatu potwierdzenie biorównoważności praktycznie toruje drogę do rejestracji leku generycznego [13]. 

Warto jednak pamiętać, że na jakość i tożsamość leku generycznego ma wpływ wiele dodatkowych aspektów, jak chociażby różnice w procesie wytwarzania [13]. Dane naukowe potwierdzają, że każda zamiana leku oryginalnego na lek generyczny może wiązać się ze zmianą skuteczności i bezpieczeństwa farmakoterapii danego schodzenia [14]! 

Rekomendując zatem konkretny preparat pacjentowi, zasadnym jest sprawdzenie, czy jest to ziołowy suplement diety, lek generyczny, czy też ziołowy złożony lek oryginalny. Wśród tych ostatnich są nawet takie, które posiadają na potwierdzenie swojej skuteczności i bezpieczeństwa przeprowadzone liczne badania kliniczne [12,15]. 

Literatura:

1. Rośliny w medycynie, farmacji i przemyśle, pod redakcją Moniki Maciąg i Marcina Szklarczyka, Wydawnictwo Naukowe Tygiel Sp. Z o.o., Lublin 2016
2. Quality assessment of medicinal herbs and their extracts: criteria and prerequisites for consistent safety and efficacy of herbal medicines, Suresh Govindaraghavan, Nikolaus J. Sucher, Epilepsy&Behavior, 2015
3. Quality of herbal medicines: challenges and solutions, Jonhua Zhang, Barbara Wider, Hongcai Shang, Xuemei Li, Edzard Ernst, Complementary Therapies in Medicine (2012), 20, 100-106
4. The legal framework governing the quality of (traditional) herbal medicinal products in the European Union, Burt H. Kroes, Journal of Ethnopharmacology, 2014
5. Quality assurance of herbal raw materials in supply chain: challenges and opportunities, Suresh Govindaraghavan, Journal of Dietary Supplements, Vol. 5(2), 2008
6. Global G.A.P. w produkcji pierwotnej jako element bezpieczeństwa w łańcuchu dostaw żywności, Marcin Niemiec, Jakub Sikora, Anna Szeląg-Sikora, Zofia Grodek-Szostak, Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, T. 103, z. 4, 2016
7. Uprawa roślin zielarskich w Polsce, Joanna Newerli-Guz, Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Roczniki Naukowe, tom XVIII, zeszyt 3
8. GMP w przemyśle farmaceutycznym, Jadwiga Marczewska, Krystyna Mysłowska, LAB, rok 18, nr 3
9. Lek roślinny a suplement diety – podobieństwa i różnice, Krzysztof Nowak, Młoda Polska Farmacja, 18.03.2014
10. Wczoraj i dziś ziołolecznictwa, Janina Drozd, Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie, Rzeszów 2012, 2, 245-251
11. Powszechność suplementów diety a zagrożenia związane z ich stosowaniem, Krzysztof Adam Stępień, Jakub Niewiarowski, Anna Harasimiuk, Bioletyn Wydziału Farmaceutycznego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2019, 9, 51-59
12. Bezpieczeństwo stosowanie produktów pochodzenia naturalnego w Europie i Ameryce Północnej, Michał Różański, Katedra i Zakład Farmakologii Doświadczalnej i Klinicznej WUM, 2012
13. Biorównoważność w ocenie skuteczności terapeutycznej leków generycznych, Dorota Jakoniuk, Farm Pol, 2009, 65(12): 834-838
14. Leki oryginalne i generyczne w farmakoterapii, czyli dlaczego potrzebna jest indywidualizacja farmakoterapii, Jarosław Woroń, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2010, vol. 1, no 4, 241-247
15. Modulation of gastrointestinal motility beyond metoclopramide and domperidone, Ahmed Madisch, Bettina R. Vinson, Heba Abdel-Aziz, Olaf Kelber, Karen Nieber, Karin Kraft, Martin Storr, Wien Med. Wochenschr (2017) 167: 160-168

Artykuł sponsorowany przez firmę Bayer Sp. z o.o.

L.PL.MKT.02.2021.7978